خست و لئامت فتحعلی شاه در برابر اصلاحات عباس میرزا، ایجاد دولت مدرن در ایران پیش از مشروطه - دکترای اقتصاد

کتاب در چهار فصل تعریف، ساختار دولت در ایران پیش از مشروطه، تحول در ساخت دولت در عصر قاجار و اصلاحگران و نتیجه گیری و پیشنهادها تدوین شده است.

ارادت آل بویه به میراث کهن

نویسنده در فصل نخست به تشریح اصلاحاتی چون استبداد، حکومت، مدرنیته، مشروطیت، حاکمیت، سلطنت، جامعه، جماعت، دولت می رود و در این میان به تعریف انواع دولت می پردازد: واژه دولت مطلقه در میان سده های هفدهم، هجدهم و نوزدهم در اروپا رایج شد و منظور دقیق از آن نوع حکومتی بود که در انتقال جامعه از فئودالیته به سرمایه داری نقش اساسی داشت و به این منظور اصلاحات اقتصادی، اداری، دیوانی و اقتصادی قابل ملاحظه ای انجام داد و تمرکزی در منابع قدرت سیاسی و اداری ایجاد کرد. (ص 26)

کلمه شاه موروث دوره هخامنشی است. پیش از این کلماتی مانند کوی و دکی برای بیان مفهوم شاه به کار می رفته است. در زمان هخامنشی شاه معنی عام و و مطلقی در زبان پارسی داشت و بر هر حکمران و امیری اطلاق می شد. در شاهنامه پادشاهی، شاهی، شاهنشاهی و امثال آنها به معنی سلطنت و گاه به مفهوم حکومت یک پادشاه آمده است. اسم پادشاهی بعد از زوال دو بت ساسانیان مدتها متروک ماند و استعمال نمی شد و اولین سلسله ای که بعد از متروک شدن اسم پادشاه دوباره آن را احیاء ساخت، سلسله آل بویه بود، که آنها نسبت خودشان را به بهرام گور و هم اردشیر بابکان می رساندند. (ص43) این سطور پاراگرافی از فصل دوم با اسم ساختار دولت در ایران پیش از مشروطه است که به بحث درباره شاه و سلطنت در ایران، نهاد وزارت و دیوان سالاری کهن ایران باستان پرداخته است.

هزینه های شخصی عباس میرزا برای اصلاحات

فصل سوم تحول در ساخت دولت در عصر قاجار و اصلاحگران به عباس میرزا، قائم مقام، امیرکبیر و میرزاحسین خان سپهسالار به اسم اصلاحگران در عصر قاجار اختصاص دارد، درباره اقدامات ولی عهد فتحعلی شاه با استناد به مکتوبات یکی از مستشاران روس به نام یرملوف می خوانیم: پسر دوم شاه، عباس میرزا که به مقام ولایت عهد برگزیده شده است، با موفقیت کامل به یاری انگلیسی ها اصلاحات دامنه دار چشمگیری را در کلیه شئون مملکت به عمل می آورد. او واحدهای نظامی منظم را بر اساس پایه های راسخ سازمان می دهد. توپخانه در وضع بسیار رضابت بخشی است و تعداد آن سریعا افزایش می یابد... دست و پای عباس میرزا تا حدی بر اثر خست و لئامت پدرش که پول بسیار کمی در اختیار وی می گذارد، بسته است ولی او با صرفه جویی در هزینه های شخصی سعی می نماید اصلاحات را به پیش ببرد. (ص 73)

در همین فصل درباره کارآمدی اصلاحات امیرکبیر آمده است: آنچه چشم امیرکبیر و دیگر ایرانیان منورالفکر را خیره کرد، نه بنیادهای تمدن غرب بلکه مظاهر و تجلیات آن بود. البته این درست است که به ناچار باید از تمدن و فرهنگ غرب وام می گرفتیم، همان طور که آنها در جریان جنگ های صلیبی از تمدن شکوفای اسلام بهره جستند، اما این امر نیازمند شناسایی دقیق و همه جانبه بنیادهای مدنیت غرب بود. آنها باید زیرساخت تمدن غرب و عوامل ترقی آنان را می شناخت. کاری که امیر بدان دست یافت و نه معماران بعدی اصلاحات در ایران و لذا به جای ساختن بنیان های تازه به کار نقش ایوان مشغول شدند... (ص 102)

یکی از مهم ترین زمینه هایی که می توان آن را زیشه مشروطیت و عمیق تر از آن تغییر در ساخت دولت دانست، تتازهنظر در رابطه میان وزیر و شاه بود و چندان که آمد این در عمل رخ می داد، چون هیچ نوشته خاصی و هیچ قانون مدونی در این زمینه وجود نداشت که شاه و وزیر چگونه با هم تعامل نمایند... (ص 136)

کتاب زمینه های ایجاد دولت مدرن قبل از مشروطه در ایران به قلم بهاره حاجی پور در شمارگان یک هزار نسخه و به بهای 70 هزار تومان از سوی نشر شهر یاس به چاپ رسیده است.