گردشگری نجوم (Astronomical Tourism) بازدید از آسمان شب در ایران - دکترای اقتصاد

واژه گردشگری نجوم تقریبا در حدود 12 سال است که وارد ادبیات گردشگری در سطح جهان شده است. تورهای نجوم امروزه به عنوان یکی از شاخه های پرطرفدار گردشگری در جهان، مورد توجه هستند. توسعه این نوع گردشگری سال هاست از سوی بسیاری از کشورها دنبال می شود. این شاخه از گردشگری در برگیرنده مجموعه ای از فعالیت های تفریحی و آموزشی برای تماشا سیارات با چشم غیرمسلح یا با استفاده از ابزارهای نجومی است. گردشگری نجوم در قالب برگزاری تورهای رصد و ...اجرا می شود و به دلیل برخورداری از مجذوب کنندهیت برای تمامی گروه های سنی، روزبه روز به علاقه مندان آن افزوده می شود.

گردشگری نجومی(استرونومیک توریسم)

تنوع حیطه ها و زمینه های مربوط به حوزه گردشگری دامنه فعالیت های این حوزه را به رشته های مختلفی جذب نموده است. علاقه به طبیعت و آسمان شب، سبب شده است که هزاران تور و گشت رصدی به بهانه های مختلف در جهان ایجاد شود.

تحقیق و تفحص در خصوص تورهای نجومی نشان می دهد که بعضی علاقه مندان این زمینه در جهان، حتی اقیانوس ها را پشت سر می گذارند تا بتوانند پدیده ای نجومی را رصد نمایند و آن را به نام خود ثبت نمایند.

امروزه گردشگری نجومی در جهان رواج دارد و کشور شیلی پیشگام توسعه در این شاخه است. در کشورهایی مثل کانادا، روسیه، سوئد، هند و چین ...پدیده ای عادی به نظر می رسد. سفر به اعماق تاریخ، ثبت، رصد، عکاسی و بازدید از اجرام آسمانی در اماکن تاریخی و لذت بردن از طبیعت آسمان شب، گشت های رصدی را متحول نموده است.

گردشگری نجومی به این صورت شکل گرفته و نام استروتوریسم را به خود گرفته است. بعضی کشورها در استفاده از این نوع گردشگری برای عایدی زایی حتی هتل هایی با عنوان هتل نجوم نیز راه اندازی نموده اند.

استرونومیک توریسم یا گردشگری نجومی شاخه ای تخصصی از گردشگری است و متاثر از مفاهیم مطرح در علوم فضا، اخترشناسی و کیهان شناسی است. می توان این نوع از گردشگری را این گونه نیز تعریف کرد:

شناخت و مطالعه ستارگان حین سفر یا سفر با هدف شناخت و مشاهده ستارگان. طی سال های اخیر مطالعات آماتوری ستاره شناسی افزایش چشمگیری داشته است. در ایران، دوستداران تاریخ ، باستان شناسان و دانشجویان دیگر رشته های مرتبط، به همراه کوهنوردان و بیابانگردان با اشتیاق و کنجکاوی به دوستداران و متخصصان ستاره شناسی در کویرها و منطقه ها تاریخی می پیوندند و اغلب بر فراز بام آتشکده ها، خانه های روستایی و بناهای تاریخی دوردست و در عمق تاریکی شب به رصد ستارگان مشغول می شوند. گاه نیز اندک گردشگران خارجی از سوی تورهای داخلی به این منطقه ها می آیند.

گردشگری نجوم در ایران

این شاخه از گردشگری سال ها است که در ایران مورد توجه قرار گرفته است. ساختار و موقعت مناسب اقلیمی ایران و زیست بوم آن که بخش هایی وسیع از بیابان و کویر را در اختیار دارد سبب توجه به این نوع از گردشگری شده است. در حال حاضر گفته شده که در ایران در حدود 40 منطقه برای رصد مناسب تشخیص داده شده و تورهای نجومی در این مکان ها برگزار می شود. بیشتر این تورها از جانب انجمن ها و کلوپ های نجومی با هدف رصد و آموزش علاقه مندان نجوم، انجام می شوند.

اولین تور نجوم در ایران در اوایل دهه 70شمسی به وسیله ماهنامه نجوم تحت عنوان تور رصدی برگزار گردید و با فراگیر شدن نجوم آماتوری در بین جوانان بیشتر شد. بنابراین انجمن های نجوم نقش معین نماینده ای در شکل گیری تورهای نجومی در ایران داشتند. انجمن های نجوم برای رصد کردن، مجبور بودند از آسمان آلوده شهرها فاصله بگیرند و مکان هایی را به عنوان پایگاه رصد انتخاب نمایند.

در گردشگری نجومی تورهای تخصصی نجوم برای کسانی که حرفه ای هستند نیز برگزار می شود و زیرساخت ها برای رصد پدیده های نجومی فراهم است. افراد می توانند در پشت تلسکوپ ها قرار بگیرند و ساعت ها به رصد پدیده های نجومی بپردازند. در تورهای نجومی معمولا راهنمایان تور، افرادی هستند که در زمینه نجوم دارای تحصیلات هستند و تخصص دارند یا افرادی که از کودکی مسائل نجومی را دنبال نموده اند و در المپیادها مقام آورده اند نیز معمولا به عنوان راهنمایان تور می توانند فعالیت نمایند.

یکی از مجذوب کنندهیت ها و فعالیت های جانبی گردشگری نجوم، عکاسی نجوم است. عکاسی نجوم نیز به دو شیوه صورت می گیرد. عکاسی نجوم هنگامی که در اعماق آسمان و با استفاده از تلسکوپ صورت گیرد نوعی از عکاسی حرفه ای به شمار می آید اما چنانچه از رد ستارگان در امتداد جاذبه های هنری و تاریخی مانند مقبره کوروش یا تخت جمشید عکاسی شود عکاسی نیمه حرفه ای است که به وسیله بیشتر گردشگران نجوم صورت می گیرد.

مقاصد گردشگری نجومی در ایران

در ایران مقاصد اصلی تورهای نجومی، منطقه ها کویری و استانهای حاشیه کویر هستند. اما مستعدترین جاها برای برگزاری این تورها منطقه های هستند که مستعد داشتن آسمانی پاک و صاف و به دور از آلودگی باشند.

پارک های ملی و منطقه ها حفاظت شده را می توان از جمله این مقاصد به شمار آورد. اگر از لحاظ استانی بخواهیم این مقاصد گردشگری را معین کنیم می توان به یازده استان در سطح کشور از جمله استان های سمنان، یزد، اصفهان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، گلستان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و فارس اشاره نمود. علاوه بر استان های ذکر شده، سایت هایی نیز در ایران وجود دارند که در این زمینه فعالیت می نمایند. از جمله این سایت ها می توان به پاسارگاد، کویر مصر، متین آباد، مرنجاب و قصر بهرام، روستاهای کویری یزد، تخت سلیمان تکاب و... اشاره نمود. امروزه تقریبا بیشتر شهرهای استان های مقصد تور نجومی در ایران دارای انجمن های نجوم هستند که به وسیله ارتباط با آن ها به وسیله سایت های این انجمن ها می توان از تورهای نجومی و برنامه های مربوط به آن اطلاع حاصل کرد.

امروزه در ایران بعضی آژانس های گردشگری و مراکز بوم گردی که در کویر قرار دارند به یاری انجمن های نجوم و رصدگران آماتور کار خود را به عنوان تورهای نجوم در کشور شروع نموده اند. گردشگری نجوم می تواند سهم زیادی در جذب گردشگر های داخلی و خارجی داشته باشد و یاری بسیاری به اقتصاد محلی پایگاههای رصد و مقاصد تورهای نجومی داشته باشد. چنین چیزی در پاسارگاد به وضوح دیده شده است. در پاسارگاد یک انجمن آماتور به صورت فعال کار خود را در سال 1370 شروع کرد.

سابقه باستانی علاقه به نجوم و رصد در فرهنگ ایران

به دلیل عدم شناخت و عدم اطلاع درست از جایگاه گردشگری نجوم، اجرای تورهای تخصصی نجوم از طرف بیشتر دفاتر خدمات گردشگری مورد بی توجهی قرار می گیرد و کار اصلی آن به وسیله انجمن های نجوم صورت می گیرد.

این در حالی است که می توان گردشگری نجومی را با گردشگری تاریخی و فرهنگی همراه دانست. علاقه به نجوم در فرهنگ ایرانی سابقه بسیار طولانی دارد. رجوع به فرهنگ دیرینه و باستانی ایران و منابعی چون شاهنامه فردوسی و کتاب اوستا که تقریبا کهن ترین کتابی است که می تواند فرهنگ ایرانی را بنمایاند علاقه به نجوم و رصد پدیده های نجومی کاملا دیده می شود. در آثار باستانی و معماری ایران کهن نیز می توان رد پای اهمیت نجوم را پیدا کرد. برای مثال، نگاره های موجود در تخت جمشید و توجه به پدیده های نجومی می تواند غنای فرهنگی ایرانیان باستان را به نمایش بگذارد. در دوره اسلامی نیز علاقه به علم نجوم در تمام دوره های تاریخی دیده شده و رصدخانه های مختلفی چون رصدخانه مراغه که بازمانده از دوره های میانه تاریخ ایران هستند چنین چیزی را به اثبات می رساند. بنابراین تشریح سابقه رصد و توجه ایرانیان به نجوم را می توان در منابع تاریخی ایران دنبال کرد و در سایت های تاریخی که دارای شرایط اقلیمی مناسب هستند به همراه رصد ستارگان به تصویر کشید.

کاستی های تورهای نجومی ایران

در حالی که گردشگری نجومی و تورهای مربوط به آن در جهان بسیار مورد توجه است و هرروز پیشرفت بهتری دارد، در کشور ما با وجود داشتن شرایط اقلیمی مناسب در ایران و وجود مکان ها و پایگاههای کویری بسیار، هنوز نتوانسته جایگاه خود را پیدا کند. عدم وجود برنامه ریزی درست و زیرساخت لازم و مناسب در خصوص غنا بخشیدن به این بخش از گردشگری، و نبود ابزارهای لازم برای توسعه آن، سبب شده که این بخش از گردشگری در ایران کمتر پیشرفت داشته باشد. با این حال در بعضی از کشورها مثل آلمان و انگلیس که دارای شرایط اقلیمی مناسب و آسمانی صاف نیستند، از تورهای نجومی کم موجود در ایران مثل پاسارگاد، استقبال نموده اند. در حال حاضر، گردشگران خارجی، با هدف اصلی گردشگری نجوم به کشور سفر نمی نمایند اما در شرایطی که پدیده های نجومی مانند گرفت کامل، بارش شهابی و … در کانون ایران رخ دهند، برای تماشا این پدیده ها در تورهای نجومی شرکت می نمایند. دسته ای از گردشگران خارجی نیز هستند که در طول اقامت خود در اقامتگاه های بوم گردی در مصر، و … به سبب زیبایی آسمان کویر، زمانی از سفر خود را به تماشا آسمان شب و رصد اجرام سماوی نه به صورت حرفه ای و بلکه به صورت یک فعالیت جانبی تخصیص می دهند. با این شرح باید اضافه نمود که اغلب متقاضیان تورهای نجوم در ایران، غالبا گردشگران داخلی هستند.

وجود بعضی موارد و شرایط خاص در کشور ما و ترکیب بعضی از تورها با تورهای نجومی و نبود راهنمایان متخصص نجوم سبب شده که از کیفیت تورها کاسته شود. استفاده از راهنمایانی که به نظر می رسد در زمینه امر نجوم و رصد ستارگان تخصصی ندارند سبب کم شدن کیفیت در بعضی تورها می شود. بنابراین به دلیل اهمیت گردشگری نجومی و جایگاه فرهنگی رصد پدیده های نجومی در تاریخ ایران و علاقه مندی بسیاری از ایرانیان به آسمان شب، ضرورت برنامه ریزی برای تربیت متخصصان و راهنمایان تور نجوم که دارای تخصص در امر نجوم باشند و علاوه بر رصد، توانایی و تخصص برای شناساندن تاریخ رصدخانه های ایران و معرفی منابع و زیج های مربوط به نجوم برای علاقه مندان به این شاخه از گردشگری را داشته باشند. علاوه بر این ضرورت دارد که سازمانی خاص برای برنامه ریزی در این زمینه و به عهده گرفتن امور مربوط به تورهای نجومی معین شود که توانایی ایجاد زمینه برای پیشرفت در این نوع از گردشگری را فراهم کند. الگوبرداری از سایت پاسارگاد برای پیشرفت در این زمینه می تواند مفید و موثر واقع شود .

هرروز و با گذشت زمان بر تعداد علاقه مندان به تماشا آسمان روییایی شب و تورهای نجومی اضافه می شود بنابراین ضرورت دارد که با برنامه ریزی مناسب و همکاری انجمن های نجوم و اداره میراث فرهنگی استانهایی که این ظرفیت را دارند، این شاخه مجذوب کننده از گردشگری به صورت حرفه ای در ایران دنبال شود و زیرساخت های آن برای پیشرفت و توسعه فراهم شود و بتواند در جهت جذب مخاطبان و علاقه مندان خود فعالیت کند و رضایت خاطر آن ها را جذب کند.

عکس کاور از : مهدی مومن زاده