لباس محلی کردی؛ جلوه ای از پوشش اصیل و زیبای ایرانی - دکترای اقتصاد

این مقاله در تاریخ 95/09/04 به وسیله زهرا صالح نژاد نوشته شده و در تاریخ 99/06/01 به روزرسانی شده است.

پوشاک محلی اقوام ایران، اطلاعات جامع و قابل اعتنایی در مورد فرهنگ، آداب ورسوم و تفکرات جامعه مورد نظر ارائه می نماید. لباس محلی کردی در طول زمان های طولانی، تغییرات کمی داشته است. آب و هوای کردستان، روحیه جنگ آوری مردم این خطه و موقعیت جغرافیایی این سرزمین، لباس محلی کردستان را شکل داده اند.

لباس محلی کردی مردانه همچنان پوشش متداول در همه شهرهای کردنشین است و مردمان کردستان در نقاط دیگر کشور و حتی دنیا نیز پوشش سنتی خود را حفظ نموده اند. لباس محلی زنان کردستان پر از رنگ و زیبایی است و بافته دست زنان هنرمند این خطه است.

در این مقاله از خبرنگاران به آنالیز لباس محلی کردستان و تاریخچه و ویژگی های آن می پردازیم. برای آشنایی با زیبایی های پوشش اقوام کرد، با ما همراه شوید.

هرآنچه باید درباره لباس محلی کردی بدانید:

• لباس محلی کردی
• تاریخچه لباس محلی کردی
• لباس محلی کردی مردانه
• لباس محلی کردی زنانه

لباس محلی کردی

لباس محلی کردی یکی از جاذبه های فرهنگی و البته بارزترین شاخصه های فرهنگی اقوام کرد است که زیبایی، اصالت و تنوع دارد. در طول تاریخ، ابزار متفاوتی برای آشنایی با فرهنگ و آداب ورسوم اقوام مختلف در نقاط دنیا وجود داشته اند؛ اما یکی از مهم ترین ابزارها برای آشنایی با فرهنگ مردمان یک کشور یا قوم، لباس محلی ساکنان آن منطقه است. با آنالیز لباس های محلی و تغییرات آن در طول زمان، اطلاعات برجسته تاریخی و شناخت مناسبی از فرهنگ یک قوم به دست می آید.

به علت کوهستانی بودن منطقه ها کردنشین، لباس های محلی کردی اغلب گشاد هستند تا تردد در میان کوه ها و مسیرهای سخت با آن ها ساده باشد. اجزای اصلی لباس محلی کردی شامل تن پوش، سرپوش و پای افزار می شود. رنگ و طرح و مدل هرکدام از این اجزا به تناسب آب و هوا و موقعیت استفاده از آن در کار یا مراسم و جشن ها، تفاوت می نماید.

در منطقه ها مختلف کردنشین، مشخصه های مخصوص به فرهنگ همان قوم در لباس ها به چشم می خورند؛ اما شکل کلی لباس محلی کردی برای منطقه ها مختلف بسیار شبیه به هم است. به علت سرمای هوای در استان های کردنشین از جمله کردستان، کرمانشاه و... از شال و سربند و دیگر تکه های اضافه در لباس کردی استفاده می شود.

از برجسته ترین خصوصیات لباس های محلی کردی، می توان به تنوع رنگ در آن ها اشاره نمود. طبیعت زیبا و رنگارنگ کردستان، الهام بخش طراحی پارچه های کردی است. در گذشته، بیشترین پارچه مورد استفاده در لباس ها در منطقه سقز بافته می شد. در تهیه لباس کردی از وسایل تزیینی زیادی استفاده می شود. برخی از اجزای لباس کردی زنانه با لباس کردی مردانه یکسان هستند. مردمان کرد برای خوش بو کردن لباس هایشان در گذشته از گل های معطر استفاده می کردند و امروزه نیز در میان منطقه ها کردنشین استفاده از گل های خوش بو در تزیین لباس متداول است.

کلاش یاهمان کفش مخصوص نمودها نیز متناسب با آب و هوای منطقه ها کردنشین و برای استفاده عموم مردم این منطقه ها طراحی شده است. در زمان های گذشته، منطقه ها اطراف کوهستان شاهو و اورامانات، بیشترین تولیدات کفش های محلی کردستان را داشتند. در قسمت های بعدی به تاریخچه لباس محلی کردی و معرفی اجزای متداول لباس کردی زنانه و لباس کردی مردانه می پردازیم.

تاریخچه لباس محلی کردی

قدمت لباس محلی کردی به سالیان بسیار دور باز می شود. در واقع مردمان کردستان که خود از اصیل ترین مردمان مشرق زمین و ایران هستند، در طول سالیان دراز لباس محلی کردستان را حفظ نموده اند و تغییرات اندکی در ظاهر لباس محلی کردی، ایجاد شده است. امروزه لباس محلی کردستان بخش قابل توجهی از فرهنگ و هویت مردمان کردستان را معرفی می نماید.

اولین طراحی های موجود از لباس کردی به دوره صفویه برمی شود. چند نمونه طراحی ، به جای مانده از سفرنامه های دنیا گردان اروپایی از لباس مردم کردستان، در خانه کرد سنندج قرار دارند. برای یافتن مستنداتی از قدیمی ترین لباس های کردی نیز، می توان به حجاری های ورودی کاخ آپادانا و تصویر مردمان کرد با لباس های محلی کردی بر آن نگاره ها اشاره نمود.

از دوره قاجار به بعد، تنوع بالای پارچه ها باعث تکامل بیشتر لباس های سنتی کردستان شد و به مرور زمان بر زیبایی لباس های کردی زنانه نیز اضافه نمود. لباس های کردی امروزی، گرچه در شکل و ساختار تفاوت زیادی با نمونه های سنتی قدیم آن ندارند، در تزیینات و طرح پارچه ها بسیار متنوع تر شده اند.

لباس محلی کردی مردانه

لباس محلی کردی مردانه شامل قسمت های مختلفی است که کاربردهای متفاوتی دارند. در بخش های مختلف کردستان تفاوت های محدودی در جزئیات پوشش مردان کرد وجود دارد؛ اما اساس پوشش لباس محلی مردان کردستان یکسان است.

چوخه یا که وا نیم تنه بالاپوش مردان کرد است که با توجه به فصل های گرم و سرد، با جنس های نازک و ضخیم دوخته می شوند. پاتول، شلوار گشاد با پاچه های تنگ است. به علت آب و هوای سرد و کوهستانی منطقه ها کردنشین پاچه های شلوارهای کردی تنگ طراحی شده اند، تا سرما به داخل شلوار نفوذ نکند. اما قسمت گشاد بالای شلوار امکان تردد راحت در نقاط کوهستانی را میسر می نماید. که وا پاتول پوشش متداول برای مردان کرد است که به جای کت و شلوار معمولی می پوشند.

ملکی نیم تنه بدون یقه جلو باز است که با دکمه بسته می شود. لفکه سورانی نیز پیراهن های بلند و گشاد هستند که در سر آستینشان مثلث هایی دوخته شده اند که به دور مچ بسته می شوند. بستن مچ ها نیز از نفوذ سرما در آستین ها جلوگیری می نماید.

کله بال پوششی از نمد و بیشتر مناسب برای چوپانان است که روی شانه قرار می گیرد. پیچ دستمالی سیاه و سفید است که به دور کلاه می پیچند تا از شل شدن آن جلوگیری کند. زنان کرد این پارچه ها را با دقت و ظرافت بالا و با تنوع طرح، می بافند.

دستار همان سربند مردان کرد است که به دور سرشان می بندند تا از خود در برابر سرمای کوهستانی کردستان محافظت نمایند. بستن شال به دور کمر نیز به همین علت است. جنس شال های کمر لباس کردی مردان از پارچه های گران قیمت است و جنبه تزیینی لباس مردان نیز هست.

کلاش یا همان پاپوش مردان کرد، مناسب برای فصل های گرم و تابستان است و در زمان بارندگی و سرما استفاده نمی شود. پشت تند پارچه ای سه متری است و با پیچ و تاب های فراوان روی کمر بسته می شود. در گذشته برای نگه داشتن اسلحه، خنجر و چاقو در کمر از این ابزار استفاده می شد. پچ نیز پارچه ای گل دار و ریش ریش است، که به دور دستار سر می بندند و تارهای آن را روی صورت آویزان می نمایند.

لباس محلی کردی زنانه

لباس محلی کردی زنانه بر پایه باورهای مختلف رایج در میان این مردم طراحی شده است. رنگ، شکل، جنس و زیور آلات لباس، طبقه اجتماعی و اندازه تمول خانواده را نشان می دادند. بخش های زیادی از تزیین و زیورهای لباس های زنان کرد، ریشه در باورهای رایج در فرهنگ این قوم دارند و به اعتقاد مردم کردستان حفظ این پوشش در شکل سنتی آن، نقش مهمی در نگهداری و انتقال فرهنگ کرد، به نسل های آینده خواهد داشت.

پارچه های مورد استفاده در لباس محلی زنان کرد از جنس انواع کرپ یا نخی هستند و رنگ های این لباس ها روشن و شاد است.

بسیاری از تزیین های لباس ها و زیورهای مورد استفاده بانوان کرد، برای خانواده پس اندازهایی قابل توجه بودند و در مواقع احتیاج، برای حل مسائل کارگشا می شدند. لباس محلی کردی زنانه از سه بخش اصلی سرپوش، تن پوش و زیورهای زنان کرد، تشکیل می شود. در این قسمت به بررس لباس محلی زنان کرد می پردازیم.

سرپوش

از گذشته تا به امروز سرپوش از اجزای اصلی لباس کردی زنانه بوده که امروزه جای خود را به روسری های آماده داده است و تنها بانوان سالمند هنوز از سربندهای قدیمی استفاده می نمایند. سرپوش از دو قسمت کلاه و سربند تشکیل می شود که در اصطلاح کردی به آن ها کلاو و سروین می گویند. کلاه ها به وسیله بانوان کرد دوخته یا بافته می شدند و دو مدل کلاوفس و کلاوزر داشتند.

کلاوفس تنها قسمت فوقانی سر را می پوشاند و از دو لایه تشکیل می شود. لایه رویی ازجنس ابریشم یا مخمل و لایه زیرین آستر نرم است. حاشیه کلاوفس با مهره و منجوق، نواردوزی می شود و بالای آن سکه ای در وسط می دوزند تا روی پیشانی بیفتد. این سکه چپوله نام دارد و اگر به جای آن از یک ردیف سکه کوچک استفاده نمایند، پرچنه نام می گیرد. قسمت های بالای کلاوفس با منجوق دوزی تزیین می شود.

کلاوزر نوع دیگری از کلاه های زنان کردی است که به نسبت کلاوفس تزیینات بیشتری دارد و در گذشته برای عروس ها و جوان ترها استفاده می شده است.

انواع روسری های کوتاه و بلند برای وصل کردن به کلاه در کردستان دوخته می شدند و هنوز هم در میان زنان کردستان این روسری ها استفاده می شوند. لچک روسری نازک و سه گوش است که با سنجاق به کلاه وصل می شود و سه گوشه آن روی شانه ها و پشت می افتند.

ره شتی روسری بلند دو متری است که راه راه های قرمز روشن و تیره دارد. این روسری مانند شنل روی لباس را می پوشاند و برای زیبایی بیشتر بانوان کردی آن را به صورت کج یا لارپیچ می بندند.

هه وری یا کلاتی چهارگوشی ابریشمی با رنگ های سفید و قرمز است و نقوش اسلیمی دارد. این روسری هم به صورت لارپیچ بسته می شود و استفاده از آن در گذشته برای عروس ها متداول بوده است.

شده ابریشم ضخیم قهوه ای سیر یا زرشکی با ابعاد دو در دو متر است که به عنوان سربند استفاده می شود.

تن پوش

کراس پیراهنی بلند و گشاد با آستین های بلند و یقه گرد است. در قسمت جلوی یقه، پارچه ای مستطیل شکل می دوزند و روی آن دکمه می گذارند. در دوطرف پیراهن دو مثلت بلند دوخته می شوند که به این تکه دوزی ها تیرنج می گویند. دو پارچه مثلثی بلند دیگر نیز به نام سورانی در سر آستین ها دوخته می شوند که کاربردهای زیادی دارند. در زمان کار این مثلث ها را به هم می بندند و آستین ها را پشت گردن می اندازند. در فصل سرد پیچیدن این پارچه به دور آستین ها مانع از نفوذ سرما می شود و برای وضو گرفتن، آستین ها را با سورانی دور بازو می بندند تا پایین نیفتد. در زمان مراسم و جشن ها، بانوان کرد سورانی های رنگارنگ را در پایکوبی های محلی مانند دستمال استفاده می نمایند.

در میان بانوان کهنسال کرد، پوشیدن لباس های سورانی رایج نیست و این لباس ها برای بانوان جوان کرد دوخته می شوند.

سوخمه نیم تنه بدون آستین مخمل است و انواع تزیین های مختلف روی آن انجام می شود. در گذشته سوخمه را بیشتر با سکه دوزی زینت می دادند؛ اما امروزه بیشتر از منجوق، پولک و گلابتون دوزی در حاشیه این لباس برای زیبا کردن آن استفاده می شود. در گذشته اندازه تزیین سوخمه و وسایل زینت بخش آن، نشان دهنده اندازه تمول خانواده بود.

سلته نیم تنه آستین دار مخملی است که در زمستان روی سوخمه و کراس پوشیده می شود. کوا نیز قبای بلند و جلو باز مخملین است که در دو طرف، چاک های بلند دارد و امروزه نیز پوششی متداول در میان بانوان کردستان است.

شووال یا همان شلوار کردی برای بانوان بیشتر جنس نخی دارد و مانند شلوارهای مردانه گشاد است و برای محافظت از سرما و به خصوص زمان کشاورزی و کار کردن پوشیده می شود.

زیورآلات زنان کرد

در تزیین قسمت های مختلف لباس محلی کردی زنانه، سکه ها و مهره های رنگی کاربرد زیادی دارند. انواع نواردوزی در حاشیه لباس محلی کردی استفاده می شود و هنوز هم رایج است.

زیورهای سر و پیشانی در سرپوش های کردی بسیار دیده می شوند. پلپله سکه های فراوان روی بالای پیشانی است و گاهی به جای آن از سنگ عقیق بر پایه نقره ای با آویزهای سکه یا سنگ استفاده می نمایند و آن را نقیم می گویند. لاگیره یک ردیف سکه روی سرپوش است که در قسمت بالای پیشانی بسته می شود.

یکی دیگر از زینت های سرپوش، انواع مهره های رنگی مانند تسبیح هستند که موره نام دارد و برای ثابت نگه داشتن کلاه از زیر چانه می گذرد. وره تاقی کاربردی مانند موره دارد و از چند ردیف مهره زرد یا قرمز درست می شود. ژیر چناکه و په لکه نیز برای ثابت نگه داشتن کلاه مناسب هستند و با سکه، مهره های آبی و سیاه و مهره های به هم تابیده ساخته می شوند.

پشته سه ره نیز با سکه های ردیف، برای تزیین کلاه پشت سر قرار می گیرد و با قلاب به سرپوش متصل می شود.

ملوینک گردنبندهای زینتی زنان کرد است و از انواع آن می توان به گردنبند دل ربا(یاقوت با مهره های کوچک)، شیلان(ترکیب مهره های رنگی بزرگ و کوچک)، خشل و خاو(گیاهان معطر یا کهربا) و شه وگ یا شه وه(مهره های سیاه کوچک و بزرگ) اشاره نمود. استفاده از شه وه در میان بانوان کرد جنبه اعتقادی دارد. گردنبند میخک همراه با مهره های رنگی نیز از دیگر آویزهای تزیینی بانوان کرد است.

از دیگر زیورهای متداول لباس کردی برای بانوان می توان گواره یا گوشواره های طلا یا دست ساز، بازی بن یا بازوبند، خرخال یا النگو و کلکه وانه یا انگشتر را نام برد. کمربن زیو یا همان کمربندهای زینتی از جنس نقره در گذشته میان بانوان کرد بسیار هوادار داشتند.